Żubry

Księga rodowodowa żubrów

Rejestr żubrów, które ocalały na świecie po I wojnie światowej, w postaci pierwszego numeru Księgi Rodowodowej Żubrów został wydany w Niemczech w 1932 roku jako oficjalne wydawnictwo Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra. Towarzystwo to, utworzone w 1923 roku, koordynowało międzynarodowe wysiłki zmierzające do uratowania żubra. Do rejestru wpisano żubry o udokumentowanym pochodzeniu. Pozwoliło to na wyeliminowanie wszystkich mieszańców z bizonem.

Po II wojnie światowej Księga Rodowodowa Żubrów ukazuje się w Polsce, początkowo w Warszawie, następnie w Białowieży. W Księdze zarejestrowane są wszystkie żubry o znanym pochodzeniu. Imię żubra wybiera hodowca według ustalonych zasad, kolejny numer rodowodowy nadaje redakcja.

EUROPEAN BISON PEDIGREE BOOK – MIĘDZYZDROJE, POLAND 

Płeć/Sex	Nr/No	Nazwa/Name	Rok ur./Born	Ojciec/Father	Matka/Mother
F	10657	POLIKOSIA	2006	9359 – POCIOTEK	8902 – POPITKA
F	10628	POSAWA	2006	8295 – Polatlas	9259 – Pora II
F	10629	POZOWA	2006	8295 – Polatlas	6906 – Polka II
M	10982	POZNANIAK II	2007	9128 – Poryk	6481 – Pola
M	12049	POLANIN II	2011	10982 – POZNANIAK II	10657 – POLIKOSIA
F	13161	POWSINOGA	2015	10982 – POZNANIAK II	10629 –  POZOWA
M	14761	POMERANIN	2020	12049 – POLANIN II	10629 – POZOWA
F	14762	POWOLINKA	2020	12049 – POLANIN II	10628 – POSAWA

 

W Polsce żubry nizinne (białowieskie) otrzymują imiona zaczynające się na sylabę Po, np. POLEL, PORANEK, POLANA, POZIOMKA. Natomiast żubry odłowione ze stada wolnego i włączone do hodowli zamkniętej otrzymują imiona zaczynające się od liter Ka, np. KADM, KAMELIA.

Z żubrów kaukaskich ocalał tylko jeden osobnik, samiec urodzony w 1907 roku na Kaukazie. Odtworzenie żubra kaukaskiego nie było więc możliwe. Byk ten jednak z białowieskimi żubrzycami dał liczne potomstwo, wyróżnione obecnie w linię żubrów białowiesko-kaukaskich. Żubry te są umieszczane w Księdze Rodowodowej i w polskich rezerwatach otrzymują nazwy zaczynające się od sylaby Pu, np. PUSTELNIK, PUSZCZAN.

Żubry wywodzące się z rezerwatu w Pszczynie, chlubiącym się długą i bogatą tradycją hodowli tych zwierząt otrzymują nazwy zaczynające się literami Pl, np. PLISCH. Żubry bytujące na wolności nie otrzymują numerów rodowodowych, a jedynie rejestrowana jest ogólna liczba zwierząt według stanu na koniec roku.

Światowy stan żubrów na koniec 2018 roku wynosił 7532 sztuk,  w tym w hodowlach zagrodowych: 1710, w hodowlach półwolnych: 454, w hodowlach wolnych: 5368.
W Polsce na koniec 2018r. stan żubrów wynosił ogółem: 1820 osobników, w tym: w hodowlach zagrodowych: 207, w hodowlach wolnych: 1613.

Żubry figurują w międzynarodowej Czerwonej Księdze gatunków chronionych i zagrożonych i są objęte ochroną gatunkową we wszystkich krajach.

na podstawie:
“Rezerwat Pokazowy Żubrów Białowieskiego Parku Narodowego” Zbigniew Krasiński; 1999
“Żubr relikt minionych epok” Zbigniew Krasiński, 1993

Żubroń 

Żubroń to hybryda żubra i bydła domowego. W latach 1958-1976 były prowadzone w Białowieży doświadczenia nad krzyżowaniem żubrów z bydłem domowym rasy polskiej czerwonej i nizinnej czarno-białej przez Zakład Badania Ssaków PAN. W Białowieży uzyskano 71 mieszańców. Tutaj urodził się pierwszy na świecie hybryd urodzony przez żubrzycę po buhaju domowym. Powstałe mieszańce nie posiadały nawet nazwy. Dopiero w plebiscycie ogłoszonym przez tygodnik “Przekrój”, spośród wielu propozycji, wybrano ładnie brzmiącą nazwę żubroń. Celem eksperymentu była próba uzyskania potomstwa przy kojarzeniu zwierząt należących do odległych gatunków, poznanie mechanizmów dziedziczenia, określenie płodności, a także ocena ich rozwoju. Badano również ich praktyczne zastosowanie, jako źródła mięsa o specyficznym smaku. Planowano także hodowlę tych zwierząt na nieużytkach, bez potrzeby budowy pomieszczeń gospodarczych. W gospodarstwach rolnych województwa poznańskiego próbowano nawet prowadzić hodowlę tych zwierząt na większą skalę, lecz wyniki ekonomiczne nie były zadowalające. Obecnie w Polsce nie hoduje się żubroni.

Żubronie pierwszego pokolenia cechują się podwyższoną żywotnością zwaną też heterozją. W wyniku tego przewyższają one ciężarem i rozmiarami ciała formy rodzicielskie, zarówno przy urodzeniu jak i w wieku dorosłym. Maksymalny ciężar byka żubronia wynosił 1200 kg, a krowy 810 kg. Samce były niepłodne, a samice płodne.

na podstawie:
“Rezerwat Pokazowy Żubrów Białowieskiego Parku Narodowego” Zbigniew Krasiński; 1999 zebrał R. Wardziukiewicz

Rodzaj Bison – systematyka i opis

Rodzaj Bison

 

Bizon preriowy

Bizon północnoamerykański – Bison bison W warunkach bezdrzewnej prerii wykształcił się bizon preriowy Bison bison bison, natomiast w lesistych obszarach dzisiejszej północnej części Kanady zamieszkiwał bizon leśny Bison bison athabascae. Rozległe północnoamerykańskie prerie przemierzały niezliczone stada bizonów. Jeszcze na początku XIX wieku szacowano ich liczebność na około 40 mln. Niespotykana w historii rzeź tych zwierząt doprowadziła do zagłady wielkich stad. Już pod koniec XIX wieku (1895 r.) liczebność bizonów zmalała do zaledwie 800 sztuk. Dalszej zagładzie zapobiegło wzięcie bizonów pod ochronę. Obecnie liczebność tych zwierząt szacowana jest na 100 000 osobników. Oprócz stad będących pod opieką państwa, np. w Parku Narodowym Yellowstone czy National Bison Range w Montanie, liczne bizony trzymane są przez prywatnych hodowców wyłącznie w celach komercyjnych. Odmiennie kształtowały się losy bizona leśnego zamieszkującego ogromne i niedostępne obszary północnej Kanady. Na tereny te na początku XX wieku przetransportowano ponad 6 000 bizonów preriowych, co doprowadziło do wymieszania się obu podgatunków. Obecnie nie ma pewności, czy bizon leśny zachował się w czystej formie.

Bizon leśny

 

Żubr górski

Żubr europejski – Bison bonasus Również u żubrów występowały dwa podgatunki – żubr nizinny (białowieski) Bison bonasus bonasus i żubr górski (kaukaski) Bison bonasus caucasicus. Żubry kaukaskie nie dotrwały do naszych czasów. Ostatni żubr tego podgatunku zginął na Kaukazie w 1927 r. Ocalał tylko jeden osobnik wywieziony z Kaukazu do Niemiec w 1908 r. Ten roczny byczek trafił do prywatnego zwierzyńca w Boitzenburgu w Niemczech. Przeżył on w niewoli 18 lat. W tym czasie w ogrodach zoologicznych i zwierzyńcach trzymane były także żubry wywodzące się z Puszczy Białowieskiej. Z samicami tego podgatunku dał liczne potomstwo będące mieszańcami żubra kaukaskiego i białowieskiego. Mimo iż domieszka krwi żubra kaukaskiego u współcześnie hodowanych żubrów jest nieznaczna i nie różnią się one wyglądem od żubrów nizinnych, hodowane są oddzielnie. Obecnie w Polsce żubry linii nizinno-kaukaskiej bytują tylko w Bieszczadach. Współcześnie w kilku pasmach rozległego masywu Kaukazu zlokalizowane są wolne stada żubrów nizinno-kaukaskich. Niestabilna sytuacja polityczna w tym regionie spowodowała drastyczne obniżenie liczebności największej populacji w Cejskim Zapoviedniku na terenie Północnej Osetii. Całkowitej zagładzie uległa wolna populacja w Czeczenii. Niekorzystnym dla przyszłości wolnych populacji żubrów w tym regionie jest również fakt, że w historycznym areale żubra kaukaskiego (Kaukaski Zapoviednik) bytują mieszańce żubra z bizonem, które oczywiście nie są ujmowane w światowym rejestrze żubrów. Na początku naszego tysiąclecia żubry nizinne występowały powszechnie w rozległych lasach pokrywających ówczesną Europę i stanowiły wysoko ceniony łup myśliwski. W wiekach średnich w niektórych krajach europejskich, między innymi w Polsce i Niemczech, polowanie na żubry było królewskim przywilejem. W Polsce o ochronie żubra mówi się po raz pierwszy w Statutach Litewskich (XVI w.), a Zygmunt August ogłosił dekret grożący karą śmierci tym, którzy odważyliby się ubić żubra bez zezwolenia królewskiego. Mimo tego liczebność żubrów malała i zawężał się ich obszar bytowania. Przyczyny tego należy upatrywać w kurczeniu się obszaru lasów mieszanych i liściastych – ostoi żubrów.

Żubr nizinny

Żubr nizinny (białowieski) Bison bonasus bonasus.
Ciężar dorosłych samców waha się od 440 do 920 kg. Wysokość w kłębie dochodzi do 188 cm. U byków cechą szczególnie charakterystyczną jest dysproporcja pomiędzy potężnym przodem ciała a stosunkowo nikłym zadem. Krowy są mniejsze, ich ciężar waha się od 320 do 640 kg, mają mniej rozbudowany przód ciała. Ciało żubra pokrywa płowo brunatna sierść, doskonale stapiająca się z otoczeniem. Przód ciała pokrywają dłuższe włosy, które na dolnej części szyi tworzą tzw. brodę. Włosy porastające zad są krótkie. Na głowie żubrów obu płci znajdują się wysoko osadzone rogi. Końce rogów dorosłych samic zaginają się do środka silniej niż u byków. Cielęta mają przy urodzeniu sierść o odcieniu rudawym, są niewielkie – ważą od 16 kg do 35 kg.

na podstawie: “Żubr puszcz imperator” Zbigniew Krasiński, 1999 zebrał R. Wardziukiewicz

Zagłada i restytucja żubra

ZAGŁADA ŻUBRÓW W PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ

Żubry nizinne najdłużej przetrwały w Puszczy Białowieskiej. Przed I wojną światową Puszczę Białowieską zamieszkiwało 727 żubrów. W czasie wojny liczebność ich gwałtownie malała. Mało płochliwe żubry pierwsze padały łupem oddziałów wojskowych i uzbrojonych band kłusowników. Ostatni żubr w Puszczy zginął w 1919 roku.

Żubry tego podgatunku przetrwały jednak w niewielkiej liczbie w ogrodach zoologicznych i zwierzyńcach w kilku krajach europejskich. W celu zespolenia wysiłków nad uratowaniem ocalałej garstki żubrów utworzono w 1923 roku Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra. Pierwszym zadaniem Towarzystwa była ewidencja wszystkich żubrów czystej krwi.

Na koniec 1924 roku naliczono zaledwie 54 żubry na całym świecie, z czego tylko niewielka część zwierząt przedstawiała wartość hodowlaną. Pierwszy rejestr żubrów sporządzony w postaci Księgi Rodowodowej Żubra ukazał się w 1932 roku w Niemczech. Wydawnictwo to istnieje do dnia dzisiejszego, a poszczególne zeszyty, począwszy od 1947 roku, ukazują się w Polsce. Żubry z hodowli zamkniętej, o znanym pochodzeniu, otrzymują imiona i numery rodowodowe. Natomiast w stosunku do wolnych stad prowadzi się tylko ewidencję ilościową.

RESTYTUCJA ŻUBRÓW W PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ

Lata 1920-1928 to jedyny okres nieobecności żubrów w Puszczy Białowieskiej. Żubry powróciły do Puszczy Białowieskiej w 1929 roku do specjalnie przygotowanego zwierzyńca. Rezerwat ten okolony był potężnym płotem o wysokości 2 m zbudowanym z 3-calowych desek. Hodowlę rozpoczęto 19 września 1929 roku z chwilą przywiezienia do Białowieży z prywatnej niemieckiej hodowli w Boitzenburgu żubra czystej krwi BORUSSE. W tym samym roku, w październiku dołączono żubrzycę BISERTĘ pochodzącą z ZOO w Stokholmie, a rok później pochodząca również ze Stokholmu BISKAYĘ. Te trzy żubry oraz sprowadzony w 1936 roku z Pszczyny PLISCH odegrały doniosłą rolę w restytucji żubrów w Białowoeży i Polsce. Stan żubrów w białowieskim rezerwacie w 1939 roku wynosił 16 sztuk, w tym 7 (1 samiec, 6 samic) linii nizinnej i 9 (3 samce, 6 samic) nizinno-kaukaskiej. Dalsze prace hodowlane zmierzały nie tylko do powiększenia stanu liczbowego, ale i wyeliminowania z Białowieży żubrów z domieszką krwi żubra kaukaskiego, co nastąpiło ostatecznie w 1950 roku.

PUSZCZA BIAŁOWIESKA OSTOJĄ ŻUBRÓW

Po II wojnie światowej Puszcza Białowieska została podzielona granicą państwową: część zachodnia pozostała w Polsce, część wschodnia odeszła do Białorusi. W polskiej części położone były rezerwaty hodowlane z ocalałymi 17 żubrami.

Pomyślny rozwój hodowli pozwolił na powrót żubra do natury. Pierwsze dwa żubry opuściły rezerwat w 1952 roku. W kolejnych latach wypuszczano dalsze sztuki. Łącznie, do 1966 roku wypuszczono 38 żubrów. Pierwsze obserwacje wypuszczonych zwierząt dotyczyły oceny zdolności adaptacji do życia w naturze. Należy przy tym pamiętać, iż żubry od pięciu pokoleń żyły w niewoli. Adaptacja nie zawsze przebiegała pomyślnie. Często żubry wolały niewolę i pełne koryto niż trud samodzielnego zdobywania pokarmu. Rytmu życia żubrów na wolności nie wyznaczał stukot wiader oznajmiających ranne i wieczorowe karmienie, lecz rytm przyrody. Pierwsze cielę urodziło się w Puszczy Białowieskiej w 1957 roku. Rozwój populacji postępował intensywnie do początku lat siedemdziesiątych. W 1971 roku osiagnęła 211 osobników. W tym roku rozpoczęto regulację liczebności stada. Żubry odławiano i wywożono do innych ośrodków hodowlanych.

Po II wojnie światowej z Puszczy Białowieskiej odłowiono i wysłano 430 żubrów. Żubry trafiły do wszystkich rezerwatów hodowlanych w Polsce i do większości hodowli w Europie.

Szczególne znaczenie miało przekazanie żubrów do białoruskiej części Puszczy Białowieskiej. Umożliwiło to powstanie drugiej wolnej populacji w Puszczy Białowieskiej. Pierwsze żubry opuściły tam rezerwaty w 1953 roku. Oba stada rozwijały się równolegle, lecz w izolacji spowodowanej tym, że rejony ich bytowania były odległe od siebie. Tylko pojedyncze byki sporadycznie przekraczały granicę. W 1980 roku po stronie białoruskiej zbudowano wzdłuż granicy płot, co stworzyło sztuczną barierę nie tylko dla żubrów, ale i innych zwierząt zamieszkujących Puszczę Białowieską. Liczebność populacji żubrów w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej w 1990 roku osiągnęła maksymalny stan 315 żubrów. W następnych latach uległa obniżeniu. Na koniec 1998 roku bytowało 238 sztuk.

W polskiej części Puszczy Białowieskiej maksymalny stan populacja żubrów osiągnęła w 1998 roku – 298 sztuk. Na obszarze całej Puszczy Białowieskiej w 1998 roku żyło na wolności łącznie 536 żubrów. Jest to największa populacja wolnożyjących żubrów w jednym kompleksie leśnym.

Poza Puszczą Białowieską, wolne populacje żubrów nizinnych bytują również w Puszczy Boreckiej, Puszczy Knyszyńskiej i Lasach Pilskich.
Inwentaryzacja żubrów w Puszczy Białowieskiej prowadzona jest co roku w okresie zimowym, z reguły po ponowie i polega na liczeniu poszczególnych osobników w zimowych ostojach w następujących kategoriach wiekowo-płciowych: samce (byki) i samice (krowy) w wieku 4 lat i powyżej, młodzież 2-3 letnia i cielęta do jednego roku życia.

na podstawie:
“Rezerwat Pokazowy Żubrów Białowieskiego Parku Narodowego” Zbigniew Krasiński; 1999
“Żubr puszcz imperator” Zbigniew Krasiński, 1999
zebrał R. Wardziukiewicz

Ochrona prawna żubra

ŻUBR PRAWEM CHRONIONY

Akcja ratowania żubra jest przykładem jednego z niewielu skutecznych działań zachowania ginącego gatunku. Cała światowa populacja żubrów wywodzi się zaledwie od 12 osobników, a stado białowieskie tylko od 3 sztuk. Liczby te uzmysławiają nam, że gatunek ten znajdował się rzeczywiście na krawędzi zupełnej zagłady. Niepoślednią rolę w jego ratowaniu i odtwarzaniu odegrała Polska, a w niej Puszcza Białowieska. Liczba żubrów, od początków restytucji, tj. od roku 1929, rosła powoli, acz systematycznie. W 1978 r było już na świecie 2000 osobników, żyjących w ponad 200 hodowlach i zagrożenie gatunku zmalało. W 1987 r światowa populacja żubrów przekroczyła liczebność 3000 osobników, żyjących w blisko 270 hodowlach W Polsce w 1992 roku żyło 600 a na świecie 3600 żubrów.

W Polsce żubr jest prawnie chroniony już od XVI wieku. Początkowo były to dekrety królewskie, a w okresie rozbiorów “ukazy carskie”. Mocą specjalnego rozporządzenia Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 12.10.1938 r. żubr podlegał ścisłej ochronie. Aktualnie obowiązującym aktem prawnym jest rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 stycznia 1965 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Żubr figuruje w wykazie gatunków podlegających ochronie pod pozycją 125.

Ponadto żubr został umieszczony na liście zwierząt ginących i zagrożonych, w tak zwanej Czerwonej Księdze (Red Data Book), wydanej po raz pierwszy w 1966 roku przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN). Żubr figurował w niej w roku 1990 wśród ponad 5000 innych gatunków, w tym 698 ssaków, 1047 ptaków, 191 płazów, 63 gadów, 762 ryb i 2250 bezkręgowców. Lista ta jest stale aktualizowana, pojawiają się w niej nowe gatunki, a dla wielu stopień zagrożenia rośnie. Żubr jest jednym z nielicznych gatunków, którego stopień zagrożenia zmalał.

Drugi duży dziki przeżuwacz należący wraz z żubrem do rodzaju Bison to jest bizon amerykański Bison bison nie figuruje w Czerwonej Księdze, jego liczebność jest dziesięciokrotnie większa niż żubra. Przykłady z historii tak dawniejszej, jak i współczesnej dowodzą, że aktywna ochrona żubrów jest w dalszym ciągu niezbędna.

Ostatnie naturalne stado żubrów w Puszczy Białowieskiej, wybito w ciągu niespełna 5 lat Podobnie było z żubrem kaukaskim, wytępionym doszczętnie. Wirusowa choroba – pryszczyca – na przełomie 1953 i 1954 roku spowodowała pogrom w rezerwatach na południu Polski w Pszczynie, Łopusznej i Niepołomicach. Poza tym wciąż niewiele wiemy o zmianach genetycznych, jakie mogą się ujawnić w wyniku kojarzenia zwierząt w bliskim pokrewieństwie.

Żubry podlegają międzynarodowym konwencjom: berneńskiej z 1979 r., w której żubr figuruje na liście gatunków wymagających ochrony. Na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w roku 1992 podpisano konwencję, która zobowiązuje sygnatariuszy do zachowania pełnej różnorodności występujących obecnie form życia przez ich ochronę oraz rozsądne, umiarkowane użytkowanie.

Życie żubrów w naturze

W rocznym cyklu życia żubrów w puszczy Białowieskiej wyróżniamy dwa odmienne okresy. Pierwszy – to okres zimowej koncentracji, trwający przez całą zimę. Drugi – to okres swobodnych wędrówek w sezonie bez pokrywy śnieżnej, który pokrywa się w dużej części z sezonem wegetacyjnym roślinności Puszczy. Żubry wykorzystują wtedy naturalne zasoby pokarmowe i realizują specyficzną dla nich strategię wykorzystania środowiska.
W okresie zimy żubry grupują się wokół miejsc dokarmiania tworząc duże ugrupowania zimowe, liczące kilkadziesiąt osobników. Część byków tworzy w tym czasie oddzielne, mniejsze ugrupowania wokół innych miejsc dokarmiania lub wędruje samotnie po całej Puszczy.

Na przełomie zimy i wiosny, ugrupowania zimowe stają się mało stabilne i zaczynają się rozpadać na mniejsze grupy, które opuszczają miejsca dokarmiania i rozpoczynają wędrówki po Puszczy w poszukiwaniu naturalnego żeru.

Podstawowymi jednostkami socjalnymi populacji są grupy mieszane i grupy byków. Grupy mieszane utworzone są przez krowy, młodzież 2-3 letnią, cielęta i okresowo dorosłe byki. W populacji polskiej średnia wielkość grupy mieszanej wynosi obecnie 13 sztuk, maksymalnie dochodząc do 92 osobników. Większość (ponad 80%) grup mieszanych liczy do 20 żubrów, grupy duże spotykane są rzadko. Jedynie w białoruskiej populacji żubrów od sierpnia do października, na łąkach uprawnych można spotykać duże grupy mieszane, liczące 40-140 sztuk. Średnia wielkość grupy byków wynosi 2 sztuki, najczęściej spotyka się grupy małe liczące 2-3 samce, duże grupy 4-9 sztuk spotykane są rzadko. Około 60% samców bytuje samotnie.

Grupy żubrów nie są związkami rodzinnymi, a ich skład i wielkość ulegają częstym zmianom. Część zmian jest sezonowa (urodzenia cieląt, dołączanie byków w sezonie rujowym), inne wynikają z łączenia się kilku stad i następnie ich rozpadu, przy czym następuje tworzenie nowych układów. Przewodniczką grupy mieszanej jest na ogół starsza krowa prowadząca cielę.

Struktura przestrzenna
Dokładnych informacji o wielkości zajmowanego areału, wędrówkach, składzie grup itp. dostarczają badania telemetryczne. Wybranym żubrom zakłada się obrożę z nadajnikiem i systematycznie obserwuje. Na podstawie tych badań ustalono, że żubry zamieszkują 60-70% całej powierzchni Puszczy Białowieskiej, a więc prawie cały obszar atrakcyjny dla tych zwierząt. Areał grupy mieszanej może przekraczać 10 000 ha, a dorosłego samca 14000 ha. Poszczególne grupy z roku na rok zajmują areały położone w tej samej części Puszczy. Areały kilku grup mogą się pokrywać, a przy spotkaniu może dochodzić do okresowego łączenia się grup i do wymiany osobników. Największe areały mają dorosłe samce biorące udział w rozrodzie, gdyż mogą odwiedzać kilka grup. Areał zimowy jest znacznie mniejszy i wynosi średnio 1000 ha. Warunki pogodowe istotnie wpływają na wielkość areałów zimowych. Podczas mroźnych zim z długotrwałą pokrywą śnieżną żubry zajmują najmniejsze areały i przebywają w najbliższym sąsiedztwie miejsc dokarmiania. Mróz i śnieg ograniczają ruchliwość żubrów. Prowadzone w Puszczy Białowieskiej badania stanowią wzorzec przy tworzeniu nowych wolnych hodowli.

Rozród
Dzikie przeżuwacze w warunkach klimatu umiarkowanego przejawiają sezonowość rozrodu. Cielęta rodzą się w sezonie najbardziej sprzyjającym ich rozwojowi, to jest na wiosnę. Na zachowanie sezonowości rozrodu oprócz mechanizmów fizjologicznych, takich jak długość ciąży, mają wpływ mechanizmy wewnątrzpopulacyjne, na przykład separacja obu płci poza sezonem rui. Byki nie prowadzą stad żubrów, co jest zresztą zrozumiałe, gdyż ich obecność w grupach jest okresowa.

Samce żubrów dojrzewają płciowo w 2-3 roku życia. Młode byki z wolnych populacji, w wieku 4-6 lat, nie są dopuszczane do rozrodu przez starsze samce.

Okres intensywnej aktywności seksualnej byków jest stosunkowo krótki, zaczyna się w wieku 6 lat, a kończy w 12 roku życia. Stare byki z reguły muszą ustępować młodszym rywalom, a udział ich w rozrodzie jest ograniczony.

Okres godowy u żubrów, zwany także rujowym, przypada na sierpień i wrzesień. Wówczas w stadach żubrzyc i młodzieży pojawiają się dorosłe byki. Ich obecność w poszczególnych grupach nie jest stała. Byki zmieniają grupy w poszukiwaniu krów będących w rui. Takie zmiany są korzystne, bo prowadzą do zwiększenia zróżnicowania genetycznego populacji. Samce nie ryczą, a jedynie wydają cichy, lecz dźwięczny głos zwany chruczeniem. W stadzie może być jeden dorosły samiec, ale nie jest to regułą, często można obserwować w grupach potężne sylwetki dwóch, a nawet więcej byków. W dużych stadach może być jednocześnie kilka żubrzyc w rui. Byk asystuje krowie w rui tworząc z nią parę i nie odstępuje jej przez okres 2-3 dni. Byki zajęte swoimi partnerkami nie mają czasu ani ochoty do walki, tylko od czasu do czasu przepędzają młode byki, jeśli te zbliżą się zanadto. Walki byków w okresie godowym u żubrów bytujących na swobodzie nie są obserwowane zbyt często, słabsze byki ustępują bez walki. Dopiero dwaj rywale o wyrównanej sile mogą stoczyć walkę.

Często przed walką demonstrują swoją siłę łamiąc lub wyrywając młode świerki, rozgrzebując przednimi racicami ziemię, oddają mocz i tarzają się. Jeśli te rytualne czynności nie robią na rywalu wrażenia dochodzi do gwałtownego starcia i przepychania się z nisko opuszczonymi łbami. Wówczas to widać ogromną siłę i zwinność tych olbrzymów. Walce takiej towarzyszy tylko trzask łamanych młodych drzewek i sapanie. Powalenie rywala lub zadanie ciosu w bok ciała może skończyć się poważnym zranieniem. W miejscu walki na skutek wzajemnego przepychania się byków runo zostaje zniszczone, a charakterystyczny piżmowy zapach żubrów utrzymuje się w powietrzu przez pewien czas. Rywale kompletnie wyczerpani walką długo odpoczywają.

Krowy dojrzewają płciowo najczęściej w trzecim roku życia, a pierwsze cielę rodzą w czwartym roku życia. W stadzie wolnym około 20% samic rodzi pierwsze cielę w trzecim roku życia, a często dopiero w 5 i 6 roku. Samice mogą rodzić cielęta do końca życia, ale przyjmuje się jako górną granicę rozrodu krów z wolnych populacji – 20 lat. Na ogół samice żubra rodzą cielęta co drugi rok. Ciąża u żubrzycy trwa średnio 264 dni (254- 277). Żubrzyca rodzi jedno cielę, porody bliźniacze są niesłychanie rzadkie. Mimo, iż w latach 1957-1998 urodziło się na swobodzie 1298 cieląt nie odnotowano bliźniąt. Krowa na czas porodu opuszcza stado i powraca z cielęciem do stada po kilku dniach. Cielę jest karmione przez rok, ale jeśli krowa nie urodzi nowego cielęcia, ubiegłoroczne cielę może jeszcze ssać matkę. Obserwowano też ssanie dwóch cieląt równocześnie, nowo urodzonego i ubiegłorocznego. Okres wycieleń trwa w stadzie wolnym od maja do lipca, chociaż zdarzają się późne porody (sierpień-październik). Związek matki z cielęciem kończy się w drugim roku życia. Stosunkowo mały płód sprawia, że nawet doświadczonym hodowcom trudno określić, czy żubrzyca jest ciężarna. Kilka godzin przed porodem żubrzyca staje się niespokojna. Komplikacje porodowe zdarzają się bardzo rzadko, znacznie częściej u żubrzyc żyjących w niewoli. Po urodzeniu żubrzyca pracowicie wylizuje cielę, które po około 30 min. jest w stanie się podnieść, a po dalszych 30 min. notuje się pierwsze próby ssania. W tym czasie lepiej omijać żubrzycę z cielęciem z daleka, ponieważ w obawie o swojego potomka może ona zaatakować intruza. Na szczęście żubrzyce żyjące na swobodzie na poród wybierają odludne miejsca.

Śmiertelność
W wolnym stadzie żubrów bytującym w Puszczy Białowieskiej obserwuje się niską śmiertelność naturalną nie przekraczającą rocznie 3% ich stanu. W następstwie braku czynników selekcyjnych u żubrów obserwuje się rzadkie w przyrodzie zjawisko śmierci na skutek starości. Z chwilą rozpoczęcia naturalnego rozrodu następował szybki wzrost wolnego stada żubrów w latach 1958-1970. Przekroczenie liczebności 200 sztuk nastąpiło w 1971 r. i dalszy nieograniczony wzrost liczby żubrów stałby się niekorzystny zarówno dla populacji jak i dla środowiska leśnego. Jako przykład może służyć sytuacja z początków XX wieku. W Puszczy Białowieskiej bytowało wówczas 727 żubrów, 700 łosi, 2100 jeleni, 4500 saren, 1500 dzików i 600 danieli. Liczebność jeleni wzrosła w 1914 r. do 6800 sztuk. Zwierzęta zgryzając młode pokolenie drzew uniemożliwiały naturalne odnowienie lasu. Kondycja i zdrowotność żubrów była zła. Mając na uwadze te doświadczenia, z chwilą przekroczenia liczebności 200 osobników w 1971 roku zaczęto ograniczać liczebność żubrów poprzez eliminację z hodowli osobników mniej wartościowych np. chorych, ułomnych, a także uporczywie wychodzących na pola uprawne. Redukcję osobników zdrowych prowadzono starając się nie naruszyć struktury populacji, jaka wytworzyła się w okresie, w którym nie ingerowano w życie wolnego stada. Wolne populacje żubrów powinny mieć możliwość funkcjonowania w warunkach naturalnych w długim przedziale czasowym, ale równocześnie nie powinny wywierać nadmiernej presji na środowisko leśne. Dlatego należy ustalać optymalną, docelową wielkość każdej populacji.

Biorąc te czynniki pod uwagę oraz w oparciu o długoletnie obserwacje populacji określono, że w polskiej części Puszczy Białowieskiej liczebność populacji powinna oscylować wokół poziomu 230 żubrów. Stała kontrola stanu populacji i środowiska powinna prowadzić do korekty tego poziomu, zarówno w górę jak i dół.

Należy pamiętać, że istnienie żubra jest ciągle jeszcze zagrożone. Wysokie pokrewieństwo wszystkich żubrów może prowadzić do obniżenia odporności i ujawniania się wad genetycznych. Poszczególne populacje mogą spotykać się z lokalnymi zagrożeniami środowiskowymi. W Puszczy Białowieskiej należy do nich obniżenie zasobów pokarmowych i okresowy brak wody pitnej w czasie długotrwałej suszy, konkurencja innych kopytnych (Jelenie), konflikt z gospodarką leśną i rolną, inwazje owadów oraz brak możliwości migracji. Stałym zagrożeniem dla populacji żubrów są choroby wirusowe bakteryjne i pasożytnicze oraz nowo pojawiające się choroby o nie wyjaśnionym pochodzeniu.

W Puszczy Białowieskiej rozpowszechniony jest szczególnie okrutny rodzaj kłusownictwa – wnykarstwo. Wnyk wykonany jest zazwyczaj z plecionej z kilkunastu drutów pętli, a jego koniec zamocowany jest do drzewa. Wnyki nastawiane są na trasach wędrówek zwierząt. Żubry stają się raczej przypadkowymi ofiarami i trafiają we wnyki nastawiane na jelenie, dziki czy sarny. Co roku notuje się kilka przypadków okaleczenia, a nawet śmierci żubrów z tego powodu. Najczęściej pętla zaciska się na kończynach, czasem na szyi, rogach lub głowie. Niebezpieczne są zarówno grube stalowe liny uniemożliwiające uwolnienie się zwierzęcia, jak i cienkie, które zrywane zaciskają się na kończynie powodując okaleczenie zwierzęcia.

Zwyczaje pokarmowe żubrów

Żubry jako przeżuwacze są przystosowane do korzystania z różnorodnego pokarmu roślinnego. W przedżołądkach, a szczególnie w potężnym żwaczu, którego pojemność u dorosłych żubrów przekracza 100 l, procesy fermentacyjne odbywają się bez przerwy, dlatego niezbędne jest ciągłe uzupełnianie pokarmu. Znajduje to odbicie w rytmie aktywności dobowej tych zwierząt. Intensywne żerowanie przed wschodem słońca pozwala żubrom szybko napełnić potężny pięciokomorowy żołądek po nocnej przerwie. Następnie żubry kładą się, aby odpocząć i przeżuć wcześniej pobrany pokarm. Takie cykle powtarzają się kilka razy w ciągu dnia. W warunkach naturalnych żerowanie pochłania żubrom od 50 do 80% czasu, od wschodu do zachodu słońca. Intensywność żerowania zależy od sezonu. Wczesną wiosną żubry żerują szczególnie intensywnie, aby szybko uzupełnić niedobory ilościowe i jakościowe pokarmu. Sprzyja temu pojawiająca się młoda soczysta roślinność i brak dokuczliwych owadów.

Liczba gatunków roślin zjadanych przez żubry jest bardzo duża, lecz podstawową dietę stanowi kilkanaście roślin występujących w dużej obfitości i łatwo dostępnych. Podstawowy pokarm żubrów stanowią rośliny dna lasu, a pokarm pochodzenia drzewiastego (pędy i kora) stanowi tylko uzupełnienie. Spałowanie, to jest zdzieranie lub ogryzanie kory, obejmuje 8 gatunków drzew i 2 gatunki krzewów. Najsilniej spałowany jest dąb, grab i jesion. Spałowanie nasila się na przełomie zimy i wiosny, gdy brak jeszcze roślin runa leśnego. Żubr jest najmniej wybredny spośród roślinożerców zamieszkujących Puszczę Białowieską. Może jednak egzystować tylko w lesie zapewniającym obfitość pokarmu w różnych porach roku. Niezwykle ważne jest zróżnicowanie lasu. Można spotkać żubry żerujące na roślinności runa w borach sosnowo-świerkowych, borach mieszanych z udziałem drzew liściastych, w lasach liściastych, a także w wilgotnych lasach – takich jak olsy. W zależności od warunków środowiska mogą zmieniać swoje zwyczaje pokarmowe. Żubry chętnie żerują na łąkach i powierzchniach powstałych po wyrębie lasu. Tylko łąki pokryte jednolicie wysokimi turzycami o ostrych liściach są przez żubry omijane. Na wiosnę i późną jesienią wychodzą żerować na polach uprawnych, czynią to często stare byki, które trudno wypłoszyć z pól obfitujących w smakowity pokarm.

Stado przemieszcza się w poszukiwaniu żeru podążając za doświadczonymi żubrzycami, nigdy nie zalega przez dłuższy czas w jednym miejscu. Nawet po przejściu stada liczącego kilkadziesiąt sztuk uszczerbek roślinności runa leśnego jest mało widoczny. Taki sposób żerowania zapewnia odnawianie zasobów roślinnych środowiska.

Dokarmianie zimowe
Dokarmianie zimowe kopytnych w Puszczy Białowieskiej jest stosowane od dawna. W XIX wieku w Puszczy zbudowano sieć paśników, gdzie dokarmiano sianem żubry i inne kopytne. Współcześnie żubry bytujące w Puszczy Białowieskiej są dokarmiane sianem w stałych miejscach. Zależnie od warunków zimowych żubry gromadzą się wokół tych miejsc na okres 4-5 miesięcy. Stały dostęp do dobrego gatunkowo siana ogranicza rozmiar naturalnej śmiertelności żubrów w czasie zimy, ale jednocześnie prowadzi do kilkumiesięcznej koncentracji, co może ujemnie wpływać na zdrowotność tych zwierząt. Dokarmianie zimowe wywiera znaczny wpływ na zachowanie, strukturę socjalną, rozprzestrzenienie, zagęszczenie, a nawet rozród żubrów. Żubry pobierają najwięcej siana od grudnia do marca i wtedy stanowi ono blisko 100% ich diety. W listopadzie i kwietniu oraz podczas małośnieżnych, ciepłych zim żubry korzystają z siana nieregularnie i rozprzestrzeniają się na większej powierzchni. Jednak zdobywanie pokarmu spod śniegu odgrywa u żubrów obecnie minimalną rolę i obserwowane jest głównie na polach i łąkach uprawnych na początku zimy.

Żubry preferują pokarm naturalny, którego w okresie zimowym brak w dostatecznej ilości w Puszczy. Zapotrzebowanie pokarmowe żubrzyc karmiących i ciężarnych jest wysokie, dlatego pobieranie siana jest dla nich niezbędne. Drastyczne obniżenie liczebności wolnej populacji pozwoliłoby wprawdzie zredukować dokarmianie do minimum, lecz w następstwie prowadziłoby do znacznej utraty zmienności genetycznej i pogłębiania się chowu w pokrewieństwie. Brak dokarmiania zimowego powodowałoby większy stopień oddziaływania żubrów na las i nieuchronność wzrostu konfliktów z ludnością zamieszkującą wsie puszczańskie lub położone na skraju masywu leśnego.
W Puszczy Białowieskiej od dawna praktykowane jest ścinanie osik specjalnie dla zwierzyny. W XIX wieku w tym celu ścinano około 7000 drzew rocznie. Obecnie pod koniec zimy także ścinane są osiki celem wzbogacenia diety w pokarm naturalny. Drzewa takie są ogryzane z gładkiej kory prawie w całości. Ponadto zgryzane są pędy nawet o średnicy 2 cm. O tym, że żubry preferują pokarm naturalny można było się przekonać w sezonie zimowym 1989/90. Łagodna, małośnieżna zima w połączeniu z urodzajem żołędzi spowodowała, iż żubry korzystały z siana w minimalnym stopniu, a w poszukiwaniu żołędzi wędrowały po całej Puszczy.

na podstawie:
“Żubr puszcz imperator” Zbigniew Krasiński, 1999
zebrał R. Wardziukiewicz