czyli słów kilka o zabiegach ochrony czynnej w Wolińskim Parku Narodowym na terenie wstecznej Delty Świny.
Delta Świny to kraina kilkudziesięciu mniejszych i większych podtopionych wysp porośniętych mozaiką szuwarów, łąk oraz zarośli, w której ścierają się wpływy słonych wód Bałtyku oraz wód słodkich Odry wpływających do Zalewu Szczecińskiego. Wyspy w wyniku spiętrzeń wód Zatoki Pomorskiej zalewane są wodami zasolonymi kilka razy do roku. W wyniku tych różnorodnych, naturalnych procesów jak również pod wpływem długotrwałego użytkowania przez człowieka ukształtowały się tutaj cenne zbiorowiska roślinne. Najcenniejsze z nich występują w północnej części delty- na Drożkowych Łąkach oraz kilku wyspach w okolicach Łunowa i Przytoru. Na Koprzywskich Łęgach, Wydrzej Kępie, Końskim Smugu i Warnich Kępach jeszcze na przełomie lat 50-tych i 60-tych ubiegłego stulecia prowadzono gospodarkę pastwiskowo- łąkową. Wypas i koszenia umożliwiły rozwój i utrzymanie słonaw, szuwarów turzycowych i wilgotnych łąk.
Do istotnych zmian zarówno pod względem składu gatunkowego jak i struktury zbiorowisk roślinnych doszło po ograniczeniu intensywności lub całkowitym zaprzestaniu użytkowania w latach 80-tych i 90-tych ubiegłego stulecia. Na terenach do tej pory zajętych przez niskodarniową roślinność łąkowo- pastwiskową rozpoczęła się sukcesja wtórna trzciny pospolitej (Phragmites communis), a na południowym obrzeżu Mierzei Przytorskiej wraz z Drożkowymi Łąkami również olchy pospolitej (Alnus glutinosa), która rozprzestrzenia się głównie wzdłuż zarastających rowów melioracyjnych. Największe powierzchnie na wyspach Delty Świny zajmują szuwary trzcinowe (Phragmitetum australis= P. communis). Nazwa zbiorowiska pochodzi od gatunku w nim dominującego -w tym przypadku trawy-trzciny pospolitej dorastającej nawet do 3 m wysokości. Na terenie Parku występuje kilka postaci tego szuwaru- od wodnej (z udziałem roślinności wodnej) przez nadbrzeżną (bogata florystycznie, występująca na obrzeżach wysp) do lądowej tylko okresowo zalewanej. Szczególnie ciekawa jest postać lądowa trawiasta z dużym udziałem gatunków łąkowych, głównie traw m.in. z pięknie pachnącą, objętą ochroną częściową- turówką wonną (Hierochloë odorata) zwaną też żubrówką, która znalazła zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym i spirytusowym.
Również duże powierzchnie zajmowane są przez roślinność halofilną (słonolubną). Największe powierzchnie zajmują słonawy w różnych fazach z sitem Gerarda (Juncus Gerardii) występujące m.in. na wyspach: Koprzywskie Łęgi, Wydrza Kępa i Koński Smug. Zbiorowiska te mają genezę antropogeniczną, bowiem zostały ukształtowane w wyniku użytkowania tych terenów przez człowieka (gospodarka pastwiskowo- łąkowa). Dla utrzymania i odtworzenia tych zbiorowisk niezbędne jest prowadzenie na tych obszarach ekstensywnego użytkowanie rolniczego. Działania te należą do zadań obligatoryjnych dla Parku, których zaniechanie grozi w ciągu kilku lat utratą kluczowych wartości szaty roślinnej. Można tutaj powiedzieć o przywróceniu użytkowania kulturowego tj. wypasu, koszenia zimowego trzcinowisk, koszenia letniego szuwaru trzcinowego postaci trawiastej, koszenia wilgotnych łąk oraz „odkrzaczania” czyli usuwania olchy. Pozwoli to na zachowanie w obrębie delty mozaiki siedlisk- od zwartych trzcinowisk przez różne szuwary i łąki, co sprzyjać będzie utrzymaniu różnorodności florystycznej i faunistycznej.
KOSZENIE ZIMOWE
Wykonanie zabiegu ochronnego w terminie zimowym polega na wykoszeniu wraz z uprzątnięciem wykoszonego materiału – trzciny (zebranej w snopki) z powierzchni porośniętych szuwarem trzcinowym. Koszenia w terminie zimowym prowadzone w miesiącach styczeń- luty, ewentualnie listopad- grudzień, mają na celu oczyszczenie powierzchni i przygotowanie wykaszanych powierzchni do dalszego prowadzenia prac ochrony czynnej zbiorowisk łąkowych ukierunkowanych na przywrócenie występowania niskich zespołów roślinnych (eliminacja dominacji trzciny). Zimowe koszenia nie powodują ograniczenia ekspansji trzciny, w ten sposób powierzchnie są przygotowywane pod wypas i koszenia letnie.
Zasady wykonywania zabiegu:
Na wykaszanych zimą powierzchniach pozostawiane są smugi trzciny o szer. ok. 10-20 m i długości ok.20-40 m, w ilości ok. 1-2 na 1 ha. Nie wykaszane smugi trzciny o szer. 5-10 m są również pozostawione wzdłuż brzegów wód. Ma to na celu zapewnienie schronienia i warunków bytowania dla wielu gatunków zwierząt szczególnie w okresie wiosennym, gdy nowa trzcina jest bardzo niska. W granicach powierzchni objętych zabiegiem ochronie podlegają wszelkie inne niż szuwar trzcinowy zbiorowiska roślinne (perzowiska, zbiorowiska solniskowe, wilgotne łąki trzęślicowe, szuwar sitowca nadmorskiego, oczeretowy oraz kłociowy) jak również fragmenty z nielicznym udziałem trzciny (kilka źdźbeł na 1m2) tworzące powierzchnie większe niż 0,02 ha. Ochronie podlegają również stanowiska woskownicy europejskiej (Myrica gale), porzeczki czarnej (Ribes nigrum), paproci długosza królewskiego (Osmunda regalis). Materiał, który ze względów technologicznych nie może być usunięty z powierzchni jest składany na miejscach wyznaczonych. Zabieg wykonywany jest pływającymi kombajnami trzcinowymi.
Na wykaszanych zimą powierzchniach pozostawiane są smugi trzciny o szer. ok. 10-20 m i długości ok.20-40 m, w ilości ok. 1-2 na 1 ha. Nie wykaszane smugi trzciny o szer. 5-10 m są również pozostawione wzdłuż brzegów wód. Ma to na celu zapewnienie schronienia i warunków bytowania dla wielu gatunków zwierząt szczególnie w okresie wiosennym, gdy nowa trzcina jest bardzo niska. W granicach powierzchni objętych zabiegiem ochronie podlegają wszelkie inne niż szuwar trzcinowy zbiorowiska roślinne (perzowiska, zbiorowiska solniskowe, wilgotne łąki trzęślicowe, szuwar sitowca nadmorskiego, oczeretowy oraz kłociowy) jak również fragmenty z nielicznym udziałem trzciny (kilka źdźbeł na 1m2) tworzące powierzchnie większe niż 0,02 ha. Ochronie podlegają również stanowiska woskownicy europejskiej (Myrica gale), porzeczki czarnej (Ribes nigrum), paproci długosza królewskiego (Osmunda regalis). Materiał, który ze względów technologicznych nie może być usunięty z powierzchni jest składany na miejscach wyznaczonych. Zabieg wykonywany jest pływającymi kombajnami trzcinowymi.
WYPAS (reaktywacja)
Przewiduje się reaktywację wypasu na 4 wyspach na powierzchni około 120 ha. W roku 2003 udało się rozpocząć wypas na wyspie Koprzywskie Łęgi na około 19 ha. W roku 2004 przygotowano prowadzono wypas wolny na 3 wyspach: Koprzywskie Łęgi (ok. 19 ha), Wydrza Kępa (ok. 44 ha), Warnie Kępy (ok. 16 ha). W latach kolejnych planowana jest reaktywacja wypasu w zachodniej części wyspy Koński Smug (ok. 10 ha) oraz powiększenie areałów na wyspach już użytkowanych. Na powierzchniach prowadzi się wypas ekstensywny czyli poniżej 1 dorosłej szt. bydła / 1 ha (obsada oscylowała w okolicach 05-0,8 dorosłej sztuki/ 1 ha). Okres wypasu wynosi ok. 160 dni (od połowy maja do początków października). W przyszłości planowany jest podział pastwisk na kwatery, budowa zadaszeń dla zwierząt, i być może (po wykonaniu ekspertyzy naukowej) renowacja części istniejących tu rowów melioracyjnych. Ze względu na specyfikę wysp (m.in. częste zalewanie powierzchni wysp w trakcie cofek), niezbędne być może okaże się udrożnienie części zarośniętych rowów i zaopatrzenie ich w zastawki. Będzie to miało na celu zatrzymanie wody lub odprowadzenie jej nadmiaru w zależności od panujących warunków. Dotyczy to rowów na wyspach Wydrza Kępa (długość rowów ok. 1000 mb) i Koprzywskie Łęgi (długość rowu to ok. 800 mb). Powierzchnie udostępnione pod wypas są odgrodzone ogrodzeniami z żerdzi. Punkty załamania ogrodzeń namierzono GPS-em, aby móc prowadzić monitoring prowadzonych zabiegów. W latach 2000-2002 na wyspach ze względu na trudności organizacyjno- prawne w zastępstwie wypasu prowadzono koszenia letnie zbiorowisk.
UŻYTKOWANIE ŁĄKOWO-PASTWISKOWE
Obejmuje tereny północnej części Koprzywskich Łęgów ok. 1,3 ha, północną część Warnich Kęp o pow. ok. 41 ha, wschodnią część Końskiego Smugu o pow. ok. 25 ha oraz teren na wschód od przystani żeglarskiej w Łunowie o pow. ok. 5 ha. Łącznie powierzchnia, na której winno się przywrócić użytkowanie pastwiskowe wynosi około 72 ha. Docelowym na tych powierzchniach jest przywrócenie niskich zbiorowisk roślinnych – których utrzymywanie jest realizowane poprzez letnie koszenia oraz ekstensywny wypas bydła, w przyszłości ewentualnie również owiec i koni. Ze względu na fenologię trzciny jej części nadziemne należałoby usuwać przez koszenia letnie w czasie, kiedy roślina zużyła już substancje zapasowe zgromadzone w kłączach tj. po pierwszej dekadzie czerwca. Na początku czerwca dochodzi zakwitania rośliny i do zawiązywania nowych pąków zimowych. Ze względu na lęgi ptaków termin ten jest przesuwany na sierpień.
KOŚNE UŻYTKOWANIE TRAWIASTEJ POSTACI SZUWARU TRZCINOWEGO
Dotyczy południowej części Drożkowych Łąk powierzchni ok. 27 ha. Na tym terenie koszenie jest niezbędne dla zachowania składu trawiastej postaci szuwaru trzcinowego i odtworzenia na tym obszarze zbiorowisk wilgotnych łąk. Na realizację tego zadania składają się :
- Zimowe wykoszenie trawiastego szuwaru i zwartych łanów trzciny z uprzątnięciem pozyskanego materiału,
- Letnie wykoszenie tego samego terenu, pozyskany materiał musi być zebrany i złożony w stogi lub wywieziony.
W przypadku znikomej ekspansji trzciny na koszonych terenach możliwe jest koszenie trawiastego szuwaru raz na dwa lata, a na wilgotnych łąkach jednokrotnie w roku. Podobnie jak w przypadku użytkowania łąkowo-pastwiskowego na innych powierzchniach zabieg wykonywany jest w sierpniu. Zabiegi ochronne (koszenia zimowe, letnie i wypas) na rzecz Parku prowadzą miejscowi rolnicy w oparciu o stosowne umowy. Powierzchnie poddane zabiegom ochronnym w latach 2000-2004 przedstawia poniższa tabelka:
| Lata | REAKTYWACJA WYPASU powierzchnia w ha |
KOSZENIE ZIMOWE powierzchnia w ha |
KOSZENIE LETNIE powierzchnia w ha |
| 2000 | – | 120 | 15 |
| 2001 | – | 90 | – |
| 2002 | – | 90 | 35 |
| 2003 | ok. 19 | 130 | 62 |
| 2004 | ok. 79 | 100 | 37 |
W roku 2004 Woliński Park Narodowy złożył aplikacje na działania ochronne jako partner beneficjenta, którym jest Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP) do funduszu europejskiego LIFE-Nature (Life- Przyroda). Przewidywany koszt projektu pod nazwą ,,Ochrona wodniczki (Acrocephalus paludicola) w Polsce i Niemczech” wynosi 6,25 mln. euro, z czego na terenie Wolińskiego Parku Narodowego 222 tys. euro. Jeśli projekt zostanie przyjęty (decyzja zapadnie około sierpnia 2005r.), pozyskane środki zostaną przeznaczone przez Park na zabiegi ochronne w Delcie Świny, monitoring oraz edukację społeczności lokalnej.